Son günlərdə Ermənistan tərəfinin şərti sərhəddə atəşkəsi pozaraq təxribatlara əl atması, Zəngəzur uğrunda mübarizə aparan qüvvələrin pərdəarxası oyununun tərkib hissəsidir.
2020-ci il 10 noyabrda Ermənistanın kapitulyasiya sənədini imzalaması, 2023-cü ildə birgünlük antiterror əməliyyatından sonra Cənubi Qafqazda marağı olan güclərin əsas diqqəti Zəngəzura fokuslanıb. Rusiya və İrandan yan keçəcək Qərblə Şərqi biləşdirən dəhliz məhz Cənubi Qafqaz coğrafiyasında reallaşacaq. Ermənistanın da həmin layihədə iştirakı nəzərdə tutulduğundan Zəngəzur dəhlizi Orta Dəhlizin şaxələndirilmiş tərkib hissəsidir. Ona görə də Zəngəzur uğrunda savaşa təkcə iki ölkə arasında gedən mübarizə kimi yox, daha geniş coğrafiyada Qara dəniz-Qafqaz-Xəzər-Mərkəzi Asiya geosiyasi məkanında gedən böyük geostrateji oyunun tərkib hissəsi kimi baxmaq lazımdır. Maraqlı güclər Cənubi Qafqazdan keçəcək Orta Dəhlizdə maraqlarını və nəzarətini təmin etmək üçün mübarizə aparır.
Qara dəniz-Qafqaz-Xəzər-Mərkəzi Asiya geosiyasi məkanı uğrunda savaşın geosiyasi oyunçuları isə Rusiya, ABŞ, Böyük Britaniya, Türkiyə, İran, Fransa, Almaniya, Çin, Pakistan, Səudiyyə Ərəbistanı, İsrail, Hindistan və bir sıra digər ölkələrdir. Bölgədəki maraqlı oyunçuların reallaşacaq dəlizlə bağlı tamamilə fərqli yanaşması, maraqlarIn uzlaşmasına deyil, əksinə, regionda geosiyasi vəziyyətin daha da mürəkkəbləşməsinə səbəb olur.
Rusiya
Moskva İrəvanla Bakı arasında sülh sazişinin imzalanmasını 10 noyabr 2020-ci ildə imzalanan kapitulyasiya sənədində reallaşmasını təmin etməklə həm bölgədə, həm də Rusiyadan yan keçən Orta Dəhlizə nəzarətini və maraqlarını təmin etmək istəyir. Moskva eyni zamanda bölgədə maraqlarını təmin etməklə Şimal-Cənub dəhlizi layihəsini reallaşdırmağı planlaşdırır.
İran
Tehran ümumiyyətlə Orta Dəhlizin Zəngəzurdan keçməsinin əleyhinədir. Tehranın Zəngəzur dəhlizinə qarşı çıxmasının isə bir sıra səbəbləri var.
- İranın Qərblə Şərqi birləşdirən Orta Dəhlizdən faydalanmaq imkanları minimuma enir;
- İran nəinki Ermənistana və bu ölkə üzərindən Qara dənizə çıxışını, eyni zamanda bölgədə təsir imkanlarını itirmiş olur;
- İqtisadi baxımdan da İrana ciddi zərbə vurur;
- Dəhlizin Türk dünyasını birbaşa birləşdirməsini Tehran özünə ciddi təhdid kimi görür;
- Dəhliz gələcəkdə Mərkəzi Asiya, xüsusən də Türkmənistan qazının Avropaya nəqlinə geniş imkanlar yaradır ki, bu da Tehranın maraqlarına cavab vermir. Nəticədə Tehranın Türkmənistan və digər Mərkəzi Asiya ölkələrinə, o cümlədən Əfqanıstanla Pakistana da təsir imkanlarını azaldır.
Tehran bölgədə təsirlərini qoruyub saxlamaq, eyni zamanda dəhlizdən faydalanmaq üçün yolun Ermənistan ərazisindən deyil, öz ərazisindən keçməsinə çalışır.
Çin
- Pekin Tehrandan fərqli olaraq Rusiya, Qərb, Türkiyə, Azərbaycan, İsrail, Səudiyyə Ərəbistanı ilə maraqlarını uzlaşdıraraq Zəngəzur dəhlizinin açılmasında maraqlıdır. Qərb Çinin “Bir kəmər, bir yol” layihəsinə qarşı çıxmasına baxmayaraq, onu da yaxşı anlayır ki, mövcud şəraitdə bunun qarşısını almaq qeyri-realdır. Bu səbəbdən də Çini qıcıqlandırmaq və əks cəbhədə yer almasını istəmir. Qərb onu da yaxşı anlayır ki, bu gün Çinin Mərkəzi Asiya, Əfqanıstan, Pakistana yetərincə təsir imkanları var və ona qarşı çıxmaq onlar üçün əlavə problem deməkdir.
ABŞ və Qərb
ABŞ və Qərb Zəngəzur dəhlizinin açıqlamasında maraqlı olsa da, yanaşması fərqlidir. Onlar dəhlizin Ermənistanın yurisdiksiyası çərçivəsində açılmasını istəyir. Lakin ABŞ-nin mövqeyi Fransa və Almaniyadan fərqlidir. Vaşinqtonun mövqeyi daha çox Azərbaycan, Türkiyə, İsrail, Pakistan, ərəb ölkələrinin maraqları ilə üst-üstə düşür. Onlar İranın həm dəhlizə, həm də bölgədə təsir imkanlarını minimallaşdırmaq üçün Bakı və Ankaranın şərtlərinə uyğun dəhlizin açılmasına etiraz etmirlər.
Burada yalnız Fransa, Almaniya və Hindistanın maraqları uyğun gəlir. İrəvan da bu ölkələrinin sərgilədiyi mövqeyi özü üçün fürsətə çevirməyə çalışır. Lakin mövcud geosiyasi proseslər bu güclərin təsir imkanlarını məhdudlaşdıraraq, Zəngəzur dəhlizinin Bakı və Ankaranın şərtləri daxilində açılmasına geniş fürsətlər yaradır.
Proseslər Zəngəzur dəhlizinin güc yolu ilə açılmasını zəruri edərsə, o zaman nə Fransa, nə də İran buna qarşı ciddi əngəl yaratmaq gücündə olacaq. Əsk halda ciddi müqavimətlə rastlaşacaqlar.
Mürtəza Bünyadlı
Ölkə.Az
